Οι αμπελώνες στη διαμόρφωση του κρητικού τοπίου
Αν δεχτούμε τον ορισμό του τοπίου σαν τον «ολικό χαρακτήρα μιας περιοχής της γης», σημαίνει ότι πίσω από την έννοια αυτή βρίσκονται κρυμμένες αλήθειες συσσωρευμένων δράσεων (γεωλογικών -κλιματολογικών - βιολογικών - κοινωνικο-οικονομικών).
Αυτές οι δράσεις, παρά το γεγονός ότι τις περισσότερες φορές είναι ελάχιστα διακριτές, βρίσκονται σε πλήρη εξέλιξη και αλληλεπίδραση. Εμείς βέβαια αντιλαμβανόμαστε συνήθως το τοπίο σαν μια στιγμιαία εικόνα όπως αυτές που αιχμαλωτίζαμε στο φωτογραφικό μας φιλμ. Μια εικόνα την οποία θεωρούμε αιώνια και αναλλοίωτη, μια νεκρή φύση πίσω από την οποία δεν μπορούμε να αντιληφθούμε με την πρώτη ματιά τη γενεσιουργό της αιτία και τις εξελικτικές της δυνάμεις. Ούτε μπορούμε να αντιληφθούμε τις περισσότερες φορές τις διαδικασίες μεταμόρφωσης της, ούτε τους αργούς ρυθμούς των αιώνιων φυσικών μεταβολών.
Μέσα από την ψυχρή φωτογραφική απεικόνιση αδυνατούμε να αντιληφθούμε τα σημάδια εκείνα και τους μηχανισμούς που η αναγνώριση και αποκρυπτογράφηση τους θα μας βοηθούσε να αισθανθούμε τις βαθιές, μυστικές δυνάμεις του τοπίου. (Του κάθε τοπίου, γιατί θεωρώ ότι δεν υπάρχει από μόνο του άσχημο ή όμορφο τοπίο.) Η ανθρώπινη δράση και επέμβαση είναι αυτή που προσδιορίζει τις παραπάνω αξιολογήσεις, που στο κάτω-κάτω είναι αξιολογήσεις που υπακούουν σε συγκεκριμένες αξίες και αντιλήψεις, κυρίως υποκειμενικής αισθητικής προσέγγισης και όχι βιωματικής σχέσης με τον τόπο.
Οι άνθρωποι των τόπων, οι «ντόπιοι», βιώνουν και αντιλαμβάνονται το τοπίο σαν μια έννοια προσδιοριστική του ανθρώπινου χαρακτήρα. Ο κάθε τόπος παράγει εντοπιότητα που εκφράζεται σε ανθρώπινη συμπεριφορά η οποία, στη συνέχεια, αντανακλά στη μορφή του τόπου. Ο κάθε τόπος αποκτά ανθρώπινα χαρακτηριστικά που περιέχουν και εκφράζουν μια συγκεκριμένη ηθική. Αναπόφευκτα, λοιπόν, ο τόπος από μόνος του περιέχει μια ηθική που σφραγίζει την ανθρώπινη συμπεριφορά και δημιουργεί χαρακτήρες.
Η απάντηση στην ερώτηση «από πού είσαι;» κάποτε, για τους ανθρώπους που βίωναν την εντοπιότητα, αποτελούσε προσπάθεια αναγνώρισης, τρόπο εξαγωγής συμπερασμάτων χωρίς ιδιαίτερες δυσκολίες και αναλύσεις. Μια πρώτη εικόνα για τον χαρακτήρα και την προσωπικότητα του ερωτώμενου. Αυτό και μόνο δείχνει τη σημασία του τοπίου πέρα βέβαια και από τη δηλωμένη αισθητική του αξία.
Ουσιαστικά, η δυνατότητα εξαγωγής συμπερασμάτων για τη συγκρότηση της κοινωνίας του κάθε τόπου υφίσταται σε όλες τις περιπτώσεις, αρκεί να μπορέσαμε να αποκρυπτογραφήσαμε κάθε φορά τη γλώσσα του τοπίου.
Το κρητικό αγροτικό τοπίο παρά τις όποιες ανθρώπινες επεμβάσεις, συνεχίζει να εκφράζει ουσιώδεις πρωτογενείς δυνάμεις της γη.
Αυτής της γης που λατρεύτηκε από τους Μινωίτες σαν η «Μεγάλη Μητέρα». Πολλές φορές αναφερόμαστε αρνητικά στον μετασχηματισμό του δομημένοι) χώρου της κρητικής υπαίθρου. Αναρωτιόμαστε, δήθεν, για το τι είναι αυτό που έχει μετατρέψει τους κατοίκους της σε αισθητικά απαίδευτους πολίτες.
Δεν θα αρνηθώ ότι υπάρχουν βάναυσες ανθρωπογενείς ασχήμιες που δημιουργούν αίσθηση αταξίας και αναταραχής στο τοπίο. Όμως θεωρώ ότι μάλλον είναι υπερβολικά αυστηρή αυτή η κριτική και όσο περνάει ο καιρός πείθομαι περισσότερο γι' αυτό.
Σκέφτομαι ότι οι κρητικοί αγρότες, άνθρωποι που χιλιάδες χρόνια τώρα βιώνουν τους ίδιους καθημερινούς ρυθμούς, διατηρώντας την ίδια άρρηκτη σχέση με τη γη τους, αναζητώντας πάντα με το ίδιο πάθος το ίδιο τελικό αποτέλεσμα, δεν μπορεί παρά να είναι φορείς κάποιας σημαντικής αλήθειας που απέχει πολύ από τις απόλυτες και παραμορφωμένες κατηγοριοποιήσεις μας για το τι είναι αισθητικά άρτιο και αποδεκτό. Πέρα από τις αισθητικές αξίες όμως που μπορεί να υπονοεί το τοπίο που μας περιβάλλει, το πιο σημαντικό που μας προσφέρει, πιστεύω ότι είναι η ηθική που αποπνέει η συγκρότηση του. Αυτή η ηθική, κατά κάποιον τρόπο, δεν διδάσκεται, αλλά κληρονομείται. Κυριολεκτώ όταν μιλάω για κληρονομιά, γιατί πιστεύω ότι η συγκρότηση του κρητικού τοπίου οφείλεται κατά κύριο λόγο στην πολυδιάσπαση του γεωργικού κλήρου.
Ο μικρός κλήρος δημιουργεί την πολυμορφία με ποικιλία τόσο στη διάταξη όσο και στη διαφορετικότητα των καλλιεργειών. Ας προσθέσομε σε αυτό και τις αναπόφευκτες αλλαγές της γης στη διάρκεια του έτους, εξαιτίας της διαδικασίας της καλλιέργειας αλλά και της αντίστοιχης εικόνας του φυσιολογικού κύκλου τόσο των αμπελώνων, των ελαιώνων όσο και των άλλων φυσικών στοιχείων που συνθέτουν το τοπίο. Ένα τοπίο απόλυτα εικαστικό και δηλωτικό της βιοτικής περιπέτειας της γης και των ανθρώπων της.
