Οι αμπελώνες στη διαμόρφωση του κρητικού τοπίου

Αν δεχτούμε τον ορισμό του τοπίου σαν τον «ολικό χαρακτήρα μιας περιοχής της γης», σημαίνει ότι πίσω από την έννοια αυτή βρίσκονται κρυμμένες αλήθειες συσσωρευμένων δράσεων (γεωλογικών -κλιματολογικών - βιολογικών - κοινωνικο-οικονομικών).

Αυτές οι δράσεις, παρά το γεγονός ότι τις περισσότερες φορές είναι ελάχιστα διακριτές, βρίσκονται σε πλήρη εξέλιξη και αλληλεπίδραση. Εμείς βέβαια αντιλαμβανόμαστε συνήθως το τοπίο σαν μια στιγμιαία εικόνα όπως αυτές που αιχμαλωτίζαμε στο φωτογραφικό μας φιλμ. Μια εικόνα την οποία θεωρούμε αιώνια και αναλλοίωτη, μια νεκρή φύση πίσω από την οποία δεν μπορούμε να αντιληφθούμε με την πρώτη ματιά τη γενεσιουργό της αιτία και τις εξελικτικές της δυνάμεις. Ούτε μπορούμε να αντι­ληφθούμε τις περισσότερες φορές τις διαδικασίες μεταμόρφωσης της, ούτε τους αργούς ρυθμούς των αιώνιων φυσικών μεταβολών.

Μέσα από την ψυχρή φωτογραφική απεικόνιση αδυνατούμε να αντιληφθούμε τα σημάδια εκείνα και τους μηχανισμούς που η αναγνώριση και αποκρυπτογράφηση τους θα μας βοηθούσε να αισθανθούμε τις βαθιές, μυστικές δυνάμεις του τοπίου. (Του κάθε τοπίου, γιατί θεωρώ ότι δεν υπάρχει από μόνο του άσχημο ή όμορφο τοπίο.) Η ανθρώπινη δράση και επέμβαση είναι αυτή που προσδιορίζει τις παραπάνω αξιολογήσεις, που στο κάτω-κάτω είναι αξιολογήσεις που υπακούουν σε συγκεκριμένες αξίες και αντιλήψεις, κυρίως υποκειμενικής αισθητικής προσέγγισης και όχι βιωματικής σχέσης με τον τόπο.

Οι άνθρωποι των τόπων, οι «ντόπιοι», βιώνουν και αντιλαμβάνονται το τοπίο σαν μια έννοια προσδιοριστική του ανθρώπινου χαρακτήρα. Ο κάθε τόπος παράγει εντοπιότητα που εκφράζεται σε ανθρώπινη συμπεριφορά η οποία, στη συνέχεια, αντανακλά στη μορφή του τόπου. Ο κάθε τόπος αποκτά ανθρώπινα χαρακτηριστικά που περιέχουν και εκφράζουν μια συγκεκριμένη ηθική. Αναπόφευκτα, λοιπόν, ο τόπος από μόνος του περιέχει μια ηθική που σφραγίζει την ανθρώπινη συμπεριφορά και δημιουργεί χαρακτήρες.

Η απάντηση στην ερώτηση «από πού είσαι;» κάποτε, για τους ανθρώπους που βίωναν την εντοπιότητα, αποτελούσε προσπάθεια αναγνώρισης, τρόπο εξαγωγής συμπερασμάτων χωρίς ιδιαίτερες δυσκολίες και αναλύσεις. Μια πρώτη εικόνα για τον χαρακτήρα και την προσωπικότητα του ερωτώμενου. Αυτό και μόνο δείχνει τη σημασία του τοπίου πέρα βέβαια και από τη δηλωμένη αισθητική του αξία.

Ουσιαστικά, η δυνατότητα εξαγωγής συμπερασμάτων για τη συγκρότηση της κοινωνίας του κάθε τόπου υφίσταται σε όλες τις περιπτώσεις, αρκεί να μπορέσαμε να αποκρυπτογραφήσαμε κάθε φορά τη γλώσσα του τοπίου.

Το κρητικό αγροτικό τοπίο παρά τις όποιες ανθρώπινες επεμβάσεις, συνεχίζει να εκφράζει  ουσιώδεις πρωτογενείς δυνάμεις της γη.

Αυτής της γης που λατρεύτηκε από τους Μινωίτες σαν η «Μεγάλη Μητέρα». Πολλές φορές αναφερόμαστε αρνητικά στον μετασχηματισμό του δομημένοι) χώρου της κρητικής υπαίθρου. Αναρωτιόμαστε, δήθεν, για το τι είναι αυτό που έχει μετατρέψει τους κατοίκους της σε αισθητικά απαίδευτους πολίτες.

Δεν θα αρνηθώ ότι υπάρχουν βάναυσες ανθρωπογενείς ασχήμιες που δημιουργούν αίσθηση αταξίας και αναταραχής στο τοπίο. Όμως θεωρώ ότι μάλλον είναι υπερβολικά αυστηρή αυτή η κριτική και όσο περνάει ο καιρός πείθομαι περισσότερο γι' αυτό.

Σκέφτομαι ότι οι κρητικοί αγρότες,  άνθρωποι που χιλιάδες χρόνια τώρα βιώνουν τους ίδιους καθημερινούς ρυθμούς, διατηρώντας την ίδια άρρηκτη σχέση με τη γη τους, αναζητώντας πάντα με το ίδιο πάθος το ίδιο τελικό αποτέλεσμα, δεν μπορεί παρά να είναι φορείς κάποιας σημαντικής αλήθειας που απέχει πολύ από τις απόλυτες και παραμορφωμένες κατηγοριοποιήσεις μας για το τι είναι αισθητικά άρτιο και αποδεκτό. Πέρα από τις αισθητικές αξίες όμως που μπορεί να υπονοεί το τοπίο που μας περιβάλλει, το πιο σημαντικό που μας προσφέρει, πιστεύω ότι είναι η ηθική που αποπνέει η συγκρότηση του. Αυτή η ηθική, κατά κάποιον τρόπο, δεν διδάσκεται, αλλά κληρονομείται. Κυριολεκτώ όταν μιλάω για κληρονομιά, γιατί πιστεύω ότι η συγκρότηση του κρητικού τοπίου οφείλεται κατά κύριο λόγο στην πολυδιάσπαση του γεωργικού κλήρου.

Ο μικρός κλήρος δημιουργεί την πολυμορφία με ποικιλία τόσο στη διάταξη όσο και στη διαφορετικότητα των καλλιεργειών. Ας προσθέσομε σε αυτό και τις αναπόφευκτες αλλαγές της γης στη διάρκεια του έτους, εξαιτίας της διαδικασίας της καλλιέργειας αλλά και της αντίστοιχης εικόνας του φυσιολογικού κύκλου τόσο των αμπελώνων, των ελαιώνων όσο και των άλλων φυσικών στοιχείων που συνθέτουν το τοπίο. Ένα τοπίο απόλυτα εικαστικό και δηλωτικό της βιοτικής περιπέτειας της γης και των ανθρώπων της.

Η ΚΡΗΤΙΚΗ ΜΑΤΙΑ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΣΑΚΕΛΛΑΡΑΚΗ

Γεννήθηκα στα νότια του Ψηλορείτη….εκεί ανάμεσα στην ρίζα του βουνού και τον  κάμπο της Μεσαράς είχα την τύχη να βιώσω  από μικρός  την  διττή φύση της γενέθλιας γης.

Από την μια στα νότια, οι απαλοί λόφοι και ο κάμπος, η γόνιμη θηλυκιά πλευρά της Κρήτης σαν  γνήσια αρχαϊκή Μητέρα Γη γεννά τους μύθους και θρύλους της που συντροφεύουν τους κατοίκους της αιώνες τώρα.

Από την άλλη κοιτώντας  βόρεια οι απότομες βραχώδεις ορθοπλαγιές του Ψηλορείτη, φιλοξενούν  έναν άλλο κόσμο, μια άλλη φύση, αρσενικιά.

Για χρόνια μέσα μου οι δυο διαφορετικές αυτές  πλευρές του νησιού διατηρούσαν ένα συνεχή γόνιμο διάλογο.

Είχα την τύχη τα καλοκαίρια των παιδικών μου χρόνων να  κοιμάμαι  στο αλώνι  ή στο χωμάτινο δώμα του σπιτιού μας και να παρακολουθώ  τα άστρα να χάνονται, κατά την αέναη κίνηση τους, στο σκοτεινό όγκο του βουνού πίσω από την εμβληματική Μαύρη την ανατολική από τις δύο κορυφές της Σέλλας του Διγενή, που ορίζει το Πόρο της Μηλιάς,  την νότια πρόσβαση του οροπεδίου της Νίδας.

Τότε απέκτησα την βεβαιότητα  ότι κάποιος  μαγικός κόσμος κρύβεται  πίσω από αυτές τις κορυφές.

Μεγαλώνοντας άρχιζα σιγά σιγά να εξερευνώ τις πλαγιές του βουνού αλλά ποτέ δεν βρέθηκα πίσω από αυτές τις κορυφές μέχρι που, σαν φοιτητής βρέθηκα στα Ανώγεια όπου ο τότε δήμαρχος ο Γιώργος  Κλάδος είχε γίνει ένας ζωντανός μύθος για τις πρωτοβουλίες του στην τοπική αυτοδιοίκηση. Τότε επισκέφτηκα για πρώτη φορά το οροπέδιο της Νίδας, τον  μαγικό κόσμο των παιδικών μου χρόνων.

Ένας κόσμος από  πέτρες χαρακωμένες από τον άνεμο και τους κεραυνούς, χρώματα άγρια, παράξενα που αντανακλούσαν  το φως και το εκσφενδόνιζαν  πίσω με δύναμη και που  υποδήλωναν  μια πρωτόγνωρη πνευματικότητα.

 Ένοιωσα ξαφνικά  κάποια όνειρα και ανείπωτες επιθυμίες μου να έχουν μεταμορφωθεί σε ήχους, σε κινήσεις, σχήματα και να γίνονται ένα με το  παρελθόν, το παρόν και το μελλοντικό μυθικό αυτής της γης.

Κάποια χρόνια μετά, διαβάζοντας το εικονογραφημένο από τον Σπύρο Ορνεράκη άρθρο  για την «ανθρωποθυσία» στα Ανεμόσπηλια, άκουσα για πρώτη φορά τα ονόματα του Γιάννη και της Έφης Σακελλαράκη.

Τότε δεν γνώριζα ακόμα το λόγο για τον οποίο είχα επιλέξει   για την διπλωματική μου εργασία το θέμα «Κέντρο Μινωικών Σπουδών και ο Μύθος σαν εργαλείο σχεδιασμού»

Αργότερα κατάλαβα ότι οι  επιλογές μας είναι αποτέλεσμα αυτών που έχουμε ζήσει και μας έχουν  σημαδέψει βαθιά.

Για μένα ο Ψηλορείτης ήταν εκεί, ένα σημάδι βαθύ και ανεξίτηλο στην ψυχή μου, ένας τόπος που ταυτιζόταν με την ανάγκη μου για ελευθερία και τις πνευματικές μου  αναζητήσεις.

Όταν, νέος αρχιτέκτονας πλέον επέστρεψα στην Κρήτη, ο Γιάννης Σακελλαράκης είχε αφήσει την ανασκαφή των Αρχανών και «είχε πιάσει τα βουνά». Έμαθα ότι «έσκαβε» στο οροπέδιο της Νίδας το Ιδαίον Άντρο.

Μια βραδιά όταν στον πάγκο του  μπαρ ΑΥΓΟ του Κωστή του Χιωτέλη στο Ηράκλειο διέκρινα  την μορφή του Γιάννη Σακελλαράκη δεν δίστασα να του συστηθώ και να του εκφράσω την επιθυμία μου να δουλέψω στην ανασκαφή του Ιδαίου Άντρου.

Δεν θυμάμαι μέσα στην αμηχανία μου τι του είπα αλλά θυμάμαι ότι πέρασα κάποιο «τέστ» δοκιμασίας που δεν ήταν άλλο από το να προσπαθήσω τις επόμενες μέρες  να του μεταφράσω από τα ιταλικά, το χειρόγραφο ημερολόγιο του Federico Halbherr,  από την πρώτη δοκιμαστική του ανασκαφή στο Ιδαίον.

Μάλλον τα πήγα καλά γιατί την ανασκαφική περίοδο του ίδιου καλοκαιριού βρέθηκα στον καταυλισμό της Ανάληψης με την ιδιότητα του «αρχιτέκτονα ανασκαφής».

Η εμπειρία αυτής της ανασκαφής στάθηκε για μένα αποκαλυπτική.

Όχι μόνο γιατί απολάμβανα κάθε στιγμή τον ρόλο μου, σχεδιάζοντας η  προσπαθώντας να λύσω προβλήματα εφευρίσκοντας μηχανισμούς που θα διευκόλυναν την ανασκαφή και θα την έκαναν πιο ασφαλή.

Όχι μόνο γιατί για πρώτη φορά στη ζωή μου ζούσα μια εξαιρετικά πειθαρχημένη και μεθοδική ερευνητική και εκπαιδευτική διαδικασία δίπλα σε δύο υπέροχους δασκάλους.

Όχι μόνο για τις εκπλήξεις που  σκηνοθετούσε ο Γιάννης Σακελλαράκης (αν δεν ήταν αρχαιολόγος πιστεύω ότι θα ήταν ένας μεγάλος σκηνοθέτης).

Όχι μόνο για την χαρά που εισπράτταμε όλοι μας όταν μας σύστηνε στους υψηλούς καλεσμένους του, σαν την Μελίνα Μερκούρη  εμφανώς καταγοητευμένη από την  ξενάγηση του Σακελλαράκη.

Όχι μόνο για τις  «πολιτιστικές εκδηλώσεις» που απολαμβάναμε κάτω από το αυγουστιάτικο φεγγάρι, με την βαθιά (λες και ερχόταν από τα βάθη του σπηλαίου και του χρόνου) φωνή και τη  άγρια λύρα του αλλοπαρμένου ανωγειανού  λυράρη να μας εκστασιάζει, πολύ πριν ο Αντώνης Ξυλούρης γίνει ο φημισμένος σήμερα  Ψαραντώνης .

Όχι μόνο γιατί στις συχνές μας επισκέψεις στα Ανώγεια ο Γιάννης Σακελλαράκης με τις παρατηρήσεις του με έκανε να καταλάβω  την ύπαρξη μιας  Κρήτης με πανάρχαιες μνήμες που επιζούν στην καθημερινή ζωή των κατοίκων, στις γιορτές και τα τραγούδια τους, στους μύθους και την προγονική μνήμη αυτού του κόσμου που έχει χτίσει ολόκληρη την ιστορία του γύρω από μια έννοια: Την υπερηφάνεια. Την δύναμη της ψυχής που την ξαναβρίσκεις αιώνες μετά την Ιλιάδα. Την ευαισθησία εκείνη που κάνει τον άνθρωπο να ασκεί την δύναμή του για πράξεις παράτολμες και καμιά φορά παράλογες.

Και όχι μόνο γιατί εμπιστευόταν  την ενστικτώδη ικανότητα μου να ανιχνεύω  σαν αγρίμι τις πιθανές διαδρομές πρόσβασης στην περιοχή του Ιδαίου και της Ζωμίνθου.

Κυρίως για μένα η μαθητεία δίπλα στο Γιάννη και την Έφη Σακελλαράκη μου έδωσε την δυνατότητα να μυηθώ και να βαπτιστώ ξανά στα πρωτογεννή στοιχεία της γης που με γέννησε και που δεν γνώριζα μέχρι τότε την δύναμη και την αξία τους.

Σ αυτήν μου την εμπειρία, της πρώτης μου επαφής με  αρχαιολογική (και όχι μόνο) ανασκαφή,  χρωστάω ένα μεγάλο μέρος από σκέψεις και συναισθήματα που πλούτισαν τη ζωή μου.

Ο Γιάννης Σακελλαράκης ήταν ο λόγος για  να βρεθώ κάτω από αυτές τις συνθήκες  εκεί, για να ξαναβρώ το  μαγικό κόσμο των παιδικών μου χρόνων, αλλά ταυτόχρονα να  τον ερμηνεύω  με μια άλλη ματιά πλέον, όταν εκεί έξω από το Ιδαίον Άντρο, παρατηρώντας για πρώτη φορά κάτω από το φως του φεγγαριού το οροπέδιο της Νίδας, αισθάνθηκα να χάνομαι στην έκσταση που δημιουργεί το απόλυτο γυμνό.

Τότε σκέφτηκα ότι, ναι,  μόνο εδώ θα μπορούσε το πνεύμα του πρώτου κατοίκου της Κρήτης να μετουσιωθεί σε θεότητα.

Εδώ, με το πάντρεμα της γης και του ουρανού, συντελέστηκε η αυγή του ανθρώπινου ξυπνήματος στην Κρήτη. Ο Κρηταγενής Δίας είναι η προσωποποίηση αυτής της αιώνιας ένωσης. Τόσο έντονη η παρουσία του θείου σ' αυτόν το χώρο, που η σάρκα σου χάνει τον έλεγχο της, γίνεται από τη μια στιγμή στην άλλη θύμα της ίδιας της φύσης.

Και ήταν το πάθος του Γιάννη Σακελαράκη κατά την διάρκεια της ανασκαφής στο βάθος του Ιδαίου Άντρου, που με έκανε κοιτάζοντας την πέτρινη οροφή  του σπηλαίου κάτω από το πρωινό φως, να νοιώθω σαν  να αιωρούμαι  στο θόλο σμίγοντας μαζί με όλους αυτούς που μέσα στο χρόνο ευτύχησαν να ανηφορίσουν προς τον αιώνιο Ψηλορείτη, αναζητώντας τον εαυτό τους σε αυτό το λίκνο της καταγωγής τους, σε αυτή τη πηγή των ονείρων και των μύθων.

Ξανάβρισκα  το χαμένο μίτο της Αριάδνης και αφηνόμουνα στην  σιγουριά του.

Τότε ήταν που ένοιωσα  για πρώτη φορά  στο κοίλο σώμα - χώρο μήτρα – ενός Μητάτου, την αρχέγονη αλήθεια της έννοιας του κατοικείν.

Δεν ξέρω αν η «Νίδα και το Ιδαίον Άντρο είναι ο πρώτος τόπος που συναντάς όταν κατεβαίνεις από τον ουρανό…» όπως θέλουν να πιστεύουν οι Ανωγειανοί.

Ξέρω όμως ότι ο Γιάννης Σακελλαράκης που είχε ήδη κατακτήσει την «κρητική ματιά»,  στάθηκε για μένα ο άνθρωπος που με έμαθε να κοιτάζω τους ουρανούς με ένα άλλο τρόπο.

ΙΔΑΝΙΚΗ ΠΟΛΗ

Ιδανική πόλις λένε κάποιοι ότι  είναι ο τόπος  όπου ο άνθρωπος στην προσπάθεια του να οργανώσει τον ζωτικό του χώρο, ουσιαστικά τείνει να απεικονίσει την φυσική τάξη πραγμάτων, αναζητώντας την αρμονία και την αναγκαία σύνδεση με τον φυσικό του κόσμο.

 Οσο πιο κοντά στην ουσία της φυσικής τάξης βρίσκεται η αρχιτεκτονική  μιας πόλης τόσο πιο ουσιαστική και αληθινή είναι.

Η πολεοδομική και αρχιτεκτονική  α-μορφία και  κοινωνική α-οριστία  του συνόλου σχεδόν των σύγχρονων ελληνικών πόλεων, είναι που προκαλεί στην συντριπτική πλειοψηφία  των κατοίκων τους τελικά αποστροφή και απαξίωση και κατ΄ επέκταση μεταμορφώνει τις κοινωνίες τους σε  ατομικιστικές, θεμελιωμένες στην λογική της προς τα κάτω εξίσωσης (της  ισότητας στο χαμηλότερο δυνατό  σημείο) που  αρνούνται  να αναγνωρίσουν και να δώσουν χώρο σε οτιδήποτε «διαφορετικό».

Κυριαρχούν αυτοί που ικανοποιούνται να θεοποιούν την μιζέρια τους, που δεν αισθάνονται την ανάγκη ν΄ ανέβουν αισθητικά, πνευματικά, ψυχικά η ηθικά…

Δεν είναι υπόθεση ιδεολογίας αλλά υπόθεση προσωπικού ήθους…

Το πιο κρυφό αλλά ταυτόχρονα γοητευτικό στοιχείο ΄των πόλεων μας ίσως να είναι ότι υπάρχουν πάντα μειοψηφίες υπέροχων πολιτών, που ο καθένας από τη θέση του, με ψυχή,  αντιστέκεται και ονειρεύεται προετοιμάζοντας με την καθημερινή του στάση το μελλοντικό σκηνικό για ν΄ αποκτήσει ξανά η πόλη του την λειτουργία που υπονοεί η έννοια πόλις

Η κοινωνία αλλάζει μόνο στον βαθμό που καταφέρνει να αποκτήσει  ένα μηχανισμό συλλογικής δράσης και ευθύνης.
Η αρχιτεκτονική σε τελική ανάλυση δεν κάνει τίποτα άλλο παρά να αποτυπώνει και να απεικονίζει την ποιότητα της κοινωνίας που την δημιουργεί.

ΟΥ ΤΟΠΟΣ

-

Αναζητώντας τη γνώση μιας συμπεριφοράς τέτοιας πού vα αντιτίθεται στη χυδαία κατανάλωση και των αξιών του τόπου μας.

Αναζητώντας την ευγλωττία της πράξης και του ονείρου μέσα από την συλλογικότητα.

Αναζητώντας τη συνάντηση με τον μετέ­ωρο άνθρωπο τον εξόριστο πολίτη αυτού του τόπου, σκέφτομαι τα λόγια του ποιητή:

 "ο μετέωρος άνθρωπος υπο­πτεύεται ήδη ότι, μόνο ένας κόσμος πού ξεκινά απ’ αυτόν και καταλήγει στον άλλο - στους άλλους μετέωρους ανθρώπους - έχει κάποια λογική υπάρξεως ή κάποια δυνατότητα να επιβιώσει. Τον μετέωρο άνθρωπο θα ισορροπήσει μόνο το άπλωμα του χεριού του στους άλλους κα­τοίκους του πλανήτη, και στη φύση ή τη θάλασσα πού υπήρξαν μάρτυρες στη γένεση.  Μόνο πού αν αυτό γίνει τώρα, θα είναι ένα -χέρι, όχι οδηγούμενο από την Ιστο­ρία ή το φόβο της τιμωρίας, αλλά από βαθύτατη γνώση, την μόνη ικανή, μαζί με τον ερωτά η την τέχνη, να υπερβεί το δέος και το κενό..."